De Amerikaanse hoogleraar Donald L. Horowitz kreeg vorige week een eredoctoraat van de Vrije Universiteit Brussel. Horowitz is internationaal bekend als expert in etnische conflicten. Voor België heeft hij een uitgesproken boodschap: “Jullie zijn geen model voor andere federaties.”
S chrijf alles over mij wat u wilt, maar schrijft u alstublieft mijn naam goed.” Zo begint Donald L. Horowitz met een kwinkslag het gesprek. De man is maar eventjes in België en heeft in die korte periode al verschillende interviews achter de rug.
En wat denkt hij over Brussel? “Ik ga eerlijk zijn: Brussel is me een raadsel. Maar toch is het een derde speler in het federale België. Nu ja, eentweeëneenhalfde.”
Iedereen – u ook – heeft de mond vol van democratie. Maar wat is dat, democratie? En is er een wezenlijk verschil met federale democratie?
Donald Horowitz: “Die tweede vraag is al meteen een stuk moeilijker te beantwoorden dan de eerste. Er zijn vele definities van democratie, maar in het kader van mijn studiewerk gebruik ik een minimalistische definitie. Het eerste criterium voor een democratie zijn vrije en eerlijke verkiezingen. Een tweede criterium is de bescherming van enkele vrijheden die vrije verkiezingen mogelijk moeten maken, zoals de vrijheid van meningsuiting en vrijheid van drukpers. Een derde criterium is het inbouwen van bepaalde beschermingen voor minderheden. Voorts betekent een democratie ook een paar horizontalechecks, zoals een onafhankelijke rechtspraak. Maar dat staat al een beetje verder van de nauwe definitie. Want als je rechtspraak als een criterium voor democratie neemt, dan sluit je al meteen een pak landen uit. Rechtspraak volgt uit democratie, het begeleidt haar niet. Democratie moet eerst vertaald worden in instellingen vooraleer er rechtspraak kan zijn. En dat gaat traag.”
“Federale democratie betekent dat elementen van soevereiniteit zijn ingebouwd voor regio’s, deelstaten of provincies die tegelijkertijd onderdeel zijn van een bredere overheid. Die bredere overheid kan echter moeilijk de soevereiniteit van de deelstaten opheffen.”
België is een federale staat die langzaam afbrokkelt, dat weet u. Zijn er nog voorbeelden van federale staten waar het federalisme tot secessie leidde?
Horowitz: “(denkt na) België zou niet de eerste federatie zijn die uit elkaar viel. Tussen 1945 en 1989 was er welgeteld één succesvolle secessie: die van Bangladesh. Er waren wel veel pogingen, zoals met Biafra in Nigeria en de Tamils in Sri Lanka, maar die faalden allemaal. Na 1989 waren er natuurlijk meer afscheidingen: de Sovjet-Unie viel uit elkaar en er ontstonden talloze nieuwe staten. Maar vóór die periode slaagde Bangladesh in zijn secessie omdat de Indiërs tussenbeide kwamen en de Bengali ondersteunden. Waarom? India wilde in het geval van Bangladesh bijvoorbeeld geen massale vluchtelingenstroom volgend op een burgeroorlog en wilde een Pakistaanse buur die zo verdeeld mogelijk was. Dus steunden ze Bangladesh. En een Bangladesh dat in een Indiase federatie werd ingekapseld, zou India uit balans brengen. Dus was onafhankelijkheid wenselijk.”
Secessie is dus alleen leefbaar wanneer het geopolitieke belangen dient.
Horowitz: “Geopolitiek bepaalt het succes van een afscheiding, niet de afscheiding an sich.”
Maar is het dan een natuurlijke tendens van naties om eerder naar onafhankelijkheid te streven dan naar een leven in een federatie?
Horowitz: “Dat denk ik niet. Alles hangt af van de onderlinge etnische verhoudingen in een federale staat. Ik zou eerder willen spreken van etnieën dan van naties, en ik zou de vraag of etnie samenvalt met natie, door anderen laten beantwoorden. Maar het onderlinge streven van groepen hangt af van historische factoren. Voor België is dat de Vlaamse meerderheid die zich benadeeld voelde tegenover de Franstalige minderheid en de Franse taal. Nu is die periode voorbij, maar dat historische gevoel blijft wel aanwezig.”
“België is in dit opzicht niet uniek: het komt vaak voor dat een meerderheid zich benadeeld voelt door een minderheid. De Singalese meerderheid in Sri Lanka voelt zich inferieur aan de Tamils. De etnische Maleisiërs voelen zich benadeeld tegenover de Chinese minderheid, ook al maken de Maleisiërs zestig procent van de Maleisische bevolking uit. Allemaal historische grieven en psychologische verhoudingen tussen etnieën.”
“Daarnaast zijn ook de economische verhoudingen tussen etnieën van belang. Soms is het de armere groep die naar onafhankelijkheid streeft, soms is het de rijke etnie die niet meer wil bijdragen voor de armere.”
“Een derde factor zijn de federale instellingen en in hoeverre die gemaakt zijn om de federatie bij elkaar te houden. Ik ga nu even mijn nek uitsteken: in België is de federatie eerder zwak. Belgische federale instellingen werken separatisme in de hand. Ik zeg hiermee niet dat de Belgische federatie automatisch naar separatisme leidt, maar het maakt het mogelijk dat de ene etnie de andere van onwil beschuldigt zonder dat er op het federale niveau overleg is, debat. Stel dat je een Vlaamse politicus bent die – uiteraard – verkozen en herverkozen wil worden. Voor wie ben je bang? Alleen voor Vlaamse politici die extremere standpunten innemen. Want: waar zijn de politici die pleiten voor meer toenadering tot Wallonië? Hetzelfde voor Waalse politici. Stel je dan voor dat je hart als politicus meer op het Belgische niveau ligt en dat je in je standpunten meer de Belgische federatie wilt benadrukken dan je deelstaat. Je bent gek om dat te doen, want je haalt daar nauwelijks stemmen mee. Dus is er iets fout met de federale structuren.”
Misschien is dat gewoon een democratische verzuchting; hoe mensen nu eenmaal denken en zich gedragen, en dat is nu eenmaal niet meer erg pro-Belgisch?
Horowitz: “Mensen gedragen zich in overeenstemming met hun belangen. Politici weten dat en zijn alleen verantwoording verschuldigd aan die mensen, hun electoraat. Dat electoraat is in België verdeeld. Je staat ofwel aan de ene zijde, ofwel aan de andere. En als je daarbuiten wilt optreden als politicus, zijn er niets dan wolfijzers en schietgeweren. Maar als je ervoor zorgt dat Belgisch denken beloond zal worden, vertaald naar de instellingen, dan kan daar verandering in komen. Daarover nadenken is niet echt moeilijk. Je hebt het voorstel voor een federale kieskring, bijvoorbeeld.”
“Ik ben echter geen voorstander van consociationalisme. Die vorm van democratie, vaak van kracht in verdeelde samenlevingen, zorgt ervoor dat er steeds naar consensus wordt gezocht, maar ze gaat probleemoplossingen uit de weg. Consensusdemocratieën leven bij gratie van vetorechten, maar mijn fundamentele bezwaar daartegen is dat veto’s vaker de boel blokkeren dan dat ze oplossingen naar voren schuiven. En er zijn vele buitenlandse voorbeelden van mislukte consensusdemocratieën. Bosnië, om er maar een te noemen. Ook België is een consensusdemocratie en rijdt zichzelf op die manier vast.”
U vindt dus niet dat België een model is voor andere verdeelde staten?
Horowitz: “Neen. Het zit te vol veto’s, het verdeelt mensen.”
In Brussel, de federale hoofdstad, leven de twee bevolkingsgroepen wel door elkaar, maar zijn ze onderhevig aan verschillende gemeenschapsinstellingen. Er gaan stemmen op om dit te versterken door de invoering van de zogenaamde subnationaliteit, waardoor mensen zich tot de ene of de andere subnationaliteit zullen moeten bekennen en zich aan die keuze zullen moeten houden. Is zoiets werkbaar?
Horowitz: “Dat lijkt me alleszins een zeer moeilijke zaak om administratief te beheren en te managen. En het zou ook heel veel kosten.”
Lees de rest van het artikel verder op brusselnieuws
Christophe Degreef / Steven Van Garsse © Brussel Deze Week
STOP tribalism in Belgium 